ECZANELERDE STOK YÖNETİMİ

Özet

Serbest eczaneler birinci basamak sağlık hizmeti veren ticari işletmelerdir. Sağlık hizmetlerinin aksamadan yürütülebilmesi için eczane hizmetlerinin sürdürülebilirliği büyük önem taşımaktadır. Günümüzde eczane sayısınınhızlı artışı, ekonomikdalgalanmalar, ürün gamınıngenişliği ve ilaç fiyatlarında görülen dalgalanmalar gibi nedenlerden dolayı eczane kaynaklarının akılcı olarak yönetilmesinin önemi artmıştır. Sürdürülebilirliğin sağlanmasında ise hizmet kalitesinden ödün vermeden, stok yönetiminin rasyonel ve sistemli şekilde yapılması önemlidir. Türkiye eczanelerinin genelinde ürün skalasının genişliği ve yönetim yaklaşımları nedeniyle stok yönetimi rasyonel ve sistemli bir şekilde yapılmamaktadır. Bu çalışmada, eczanelerde stok yönetimi, stok kontrolü ve sipariş yönetiminin önemi irdelenmiş ve stok ve sipariş yönetimi için bir model önerilmiştir.

GİRİŞ

Eczanelerin sürdürülebilirliği için stok yönetiminin etkili şekilde yapılması büyük önem taşımaktadır. Günümüzde eczane sayısının hızlı artışı, ekonomik dalgalanmalar, ilaç fiyatlarının düşmesi gibi nedenlerden dolayı eczane kaynaklarını çok daha dikkatlikullanmak gerekmektedir. Bu değişikliklere ayak uydurabilen ve ekonomik olarak iyi yönetilen eczaneler sürdürülebilirliği sağlayacaktır. Günümüzde eczanelerin danışmanlık hizmetlerini yerine getirebilmesi için eczanenin sürdürülebilirliği ön şarttır.Bu amaçla eczane sermayesini iyi kullanabilmek, etkili stok yönetimi yapabilmek, ürün ve hizmetkalitesinden ödün vermedenen düşük maliyetile maksimum faydayı sağlayabilmek gerekmektedir (1-4). Stok yönetimi ile talebe uygun en ekonomik stok miktarını belirlemeyi ve stokların optimum seviyede tutulması amaçlanır. Bu nedenle, stok yönetiminde stok düzeyleri ve stok hareketleri belirli bir yöntem ile kontrol edilmektedir. Eczaneler açısından stok yönetiminin önemi, maliyetlerin azaltılıp karlılığın korunarak sağlık hizmetinin sürdürülmesi gereğinden ileri gelmektedir (5). Eczanenin amacı, stok yönetimiyle talep dengesini sağlamaktır. Stok yönetiminin eczane için kısa vadeli amacı gereksiz stokları ortadan kaldırmak ve eczaneden hizmet alan kişilere zamanında cevap verebilmektir. Uzun vadeli stratejik amaç ise eczaneden hizmet alan kişilerinbeklentilerini karşılayarak eczanenindeğerini ve karlılığını arttırmaktır

(6). Eczanelerde sağlık hizmetlerinin aksamadan yürütülmesi için yeterli miktarda ürünün hazır bulundurulması gerekmektedir (1). Hastaya yapılacak olan satışı gerçekleştirmek, güvenlik stoğu oluşturmak, taşıma maliyetlerini azaltmak, mal fazlasından yararlanmak, yatırım yapmak, enflasyon ve fiyat artışlarından etkilenmemek gibi nedenlerden dolayı stok bulundurulabilir

(4). Ayrıca, eczane için fazla stok bulundurmanın veya stoksuzluğun bazı maliyetleri vardır. Stoksuzluk nedeniyle hasta güvenini kaybetme, satışların azalması ve halk sağlığının olumsuz etkilenmesi söz konusudur. Siparişlerin zamanında karşılanamaması ya da satış kaybı eczane karlılığını düşürmektedir. Fazlastok bulundurulduğunda ise ilaçların elde kalması (hastaazalması, doktor tayini vb.), fiyat düşüşlerinden azami ölçüde etkilenme riski, Sosyal Güvenlik Kurumu ödemelerinde sıkıntı yaşama riski söz konusudur. Bu durum, stok maliyetini arttırmasından dolayı eczane sürdürülebilirliğini riske sokabilmektedir (4). Ülke ekonomisi açısından baktığımızda ise fazla stok; ilaç miadının geçmesi, stok maliyetinin artması, ürünün miadının geçmesi ile oluşan atığın yok edilmesigibi istenmeyen sonuçlara yol açabilmektedir. İyi bir stok yönetimi sermayeyi en iyi şekildekullanarak eczanenin sürdürülebilirliğini sağlarken, stok yönetiminin iyi yapılamaması ise fazla stok ya da stoksuzluk olaraksonuçlanmakta, sürdürülebilirliği tehlikeye sokmakta ve aynı zamanda ülke ekonomisini de etkilemektedir (7).

Stoğu belirleyen, oluşmasını sağlayan unsur sipariştir. Stoğu doğru yönetebilmemiz için öncelikle taleplebağlantılı olarak sipariş miktarı iyi belirlenmelidir. Eczanelerde sipariş miktarı, sipariş süresi gibi önemli değişkenler belirlenerek fazla stok veya stoksuzluğun önüne geçilebilir. Eczanelerde çok çeşitli ve sayıca fazla kalem bulundurulduğu için stok kontrolünün yapılması zor bir işlem olup, bir metot çerçevesinde sistemli izleme gerektirmektedir (4). Stok yönetiminde yapılan hataların düzeltilmesi zaman alabilir ve pahalıya mal olabilir (8). Bu nedenlerden dolayı, stokları takip edebilmek için stok yönetiminin rasyonel ve sistemli şekilde yapılması gerekmektedir. Günümüzde, bilgisayar programlarındaki gelişmeler ve ürünlerin sınıflandırılarak kodlandırılması sistemi, stokların sürekliizlenmesini ve muhasebeile entegre çalışılmasını kolaylaştırmaktadır (1, 4). Böylece, etkin stok kontrolsistemleri ve bilgisayar uygulamaları yardımıyla stok maliyetlerini düşürerek optimum stok seviyesinin belirlenmesi sağlanabilecektir (1). Siparişi otomatik olarak bildiren özel programlar kullanılmadan da sağlıklıbir stok siparişyönetimi yapılabilir. Eczanede, stokların analizi için en uygun stok kontrol yöntemi kullanılarak, ilaçların kendi içerisinde sınıflandırılıp önem gruplarına göre derecelendirilmesi, eczanenin, faaliyetlerini yürütürken stok/ sipariş yönetiminde talep ve işletmesermayesindeki ağırlık kriterleri birlikte göz önünde

bulundurularak; stok takibinde önem derecelendirmesi yapılması pratik ve sürdürülebilir bir yöntem olarak önerilmektedir.

Bu çalışmada, stok kontrolünün öncelik sıralaması temel alınarak yapılması ile eczanenin stok maliyetlerinin düşürülmesi, stoklara gereğinden az veya fazla yatırım yapılmasının önüne geçilmesi için basit ve uygulanabilir bir yönetim modeli oluşturulması amaçlanmıştır.

STOK KAVRAMI VETÜRLERİ

Stok, tedarik veya üretim yoluyla elde edilen, kullanılmadan veya müşteriye arz edilmeden önce az veya çok belirli bir süre bekletilen mal miktarıdır. Kısaca stok, bir işletmenin sahip olduğu mevcut mallar olarak tanımlanabilir (9).

Eczane stoklarıgerekliliklerini ortaya koyanfonksiyonel özelliklerine göre şöyle sınıflandırılabilir:

a.   Çevrim Stoğu: Majistral ilaç üretimi veya hammadde tedarik faaliyetlerinin uzun süreli ve aşamalı olduğunda eczane içinde oluşan stoktur. Majistral ilaç hazırlamak için gerekli olan hammaddenin, partiler halinde sipariş edilmesi daha ekonomiktir. Bu şekilde temin edilmiş bir hammadde hemen kullanılmayacağı için bekleyecektir.

b.   Emniyet Stoğu: Emniyet stoğu en genel olarak stok yokluğuna düşmemek için, haftalık/aylık olarak belirlenerek ihtiyaçtan fazla olarak tutulan ve özellikle eczanedeki öncelikli ilaçlar için gerekli olan stoktur.

c.  Mevsim Stoğu: Ürünler için mevsim stoğu, talebinin fazla olduğu dönemin başında satılmak üzere alınarak bekletilen stoktur. Bazı ilaçlarda ve ıtriyatta mevsimselolarak talep artışı olabilmektedir. Örneğin; alerji ilaç satışları ilkbahar mevsiminde artarken, güneş kremi satışları da yaz mevsiminde artış göstermektedir.

d.  Promosyon Stoğu:Çok çabuk ve etkin bir pazarlama promosyonu veya müşteriye fiyat indirip, satışı arttırmak için tutulan stoktur. Ayrıca, firmaların eczanelere yaptığı iskonto ve mal fazlası önerilerek alınan ürünler de buna örnek olarak verilebilir.

e.  Spekülatif Stok:Fiyatlarda artma, tedarikte güçlük beklendiği zamananiden ve ihtiyaçtan fazla olarak alınan malzeme stoklarıdır (8).

Stoğu Etkileyen Faktörler

Bir ürünün stokta tutuluptutulmayacağını tespit etmekiçin bazı temelkriterler vardır. Bu kriterleri göz önünde bulundurarak hangi üründenne kadar stokta tutulmasına karar vermek gerekmektedir. Bunun için stok yönetimini ve satışı doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen unsurları iyi bilmek gerekmektedir. Satışı etkileyen unsurlar aynı zamanda stoğu da etkilemektedir (3, 8, 10-12).

Stoğu etkileyen faktörler şöyle sıralanabilir;

A)   Satış Hacmi: Belirli bir dönemde satılan ürünlerin toplam birim sayısı ya da sağladığı toplam tutarıdır (13).

B)  Talebin MevsimlikOluşu: Stoklar, talebindurgun olduğu mevsimlerde artmakta, canlı olduğu mevsimlerde azalmaktadır.

C)  Piyasadaki RekabetKoşulları: Rekabetin şiddetliolması ürünlerin stok miktarını arttırmaktadır.

D)  Ürünün FizikiÖzellikleri ve Stok Tutmanın TaşıdığıRisk: Bozulma, fiyatdüşmesi gibi riskler daha az stok tutma eğilimi yaratmaktadır.

E)     Stok Tutmanın Maliyeti ve Eczanenin Finansman İmkanları: Maliyet yükseldikçe ve finansman imkanları daraldıkça bulundurulacak ürün stok miktarı azalmaktadır.

F)      Eczanenin Depolama İmkanları: Depolama imkanları daraldıkça, ürün stok miktarı azalmaktadır (8).

G)  Stok TedarikMaliyeti: Yazılı ve her türlü haberleşme giderleri, taşıma giderleri.

H) Alternatif Yatırım Potansiyeli: Eczaneler karlılığını arttırmak için stoğa yatırım yapabilmektedir.

İ)  Sipariş ve TeslimatArasındaki Süre (Lead Time)

İ) Fiyat Farklılıkları

J)   Eczanenin Yeri: Eczanenin yerine bağlı olarak müşteri portföyü(yaş, maddiyat vb.) ve satılan ilaçların değişmesinden dolayı ilaç stokları da değişkenlik göstermektedir.

K)  Tanzim-Teşhir:Tanzim-teşhir ya da merchandising, tüketiciyi satın almaya yönlendirmek amacı ile satış alanı içinde yapılan uygulamalar olarak tanımlanabilir. Etkili tanzim teşhir uygulamalarının satışı arttırdığı dolayısıyla stoku azalttığı gösterilmiştir (11).

L)     Kategori Yönetimi: Kategori yönetiminin temel amacı, görece olarak daha hızlı satılan ürünlere stokta daha fazla pay ve daha iyi konumdadaha fazla raf alanı ayırmaktır (12). Ürünlerin kategorilendirilmesindeki asıl amaç aynı konudaki farklı çözümleri müşteriye sunmaktır. Bu konuda farklı perakende alanlarında çeşitli çalışmalar yapılmış ve en doğru uygulamanın, ürünlerin kullanım alanlarına göre kategorize edilmesi olduğu ortaya çıkmıştır. Özellikle marketlerde bu uygulamanın markaya göre değil kullanım alanına göre olması gerektiği görülmüştür. Doğru kategoriyönetimiyle satış ve kar artmakta, stoklar azalmaktadır (11).Kategori yönetimi, eczanede ürün grupları ve ürün dizileri-çeşitleri içindehangi ürünlerin olacağınakarar vermede, satın alınan ürünlerin raflara yerleştirilmesinde ve satışa sunulma biçimlerini belirlemede tamamen müşteriyi baz alan bir iş sürecidir (14). Kategori yönetimi, özellikle reçetesiz ilaç satışları ile yakından ilgili olduğu için stoğu etkileyen faktörler arasındadır.

M)  Eczacının Bilgisive İletişim Becerisi:Satış genelde müşterinin istek ve ihtiyaçlarını belirleyip onu mutlu edecek bir çözüm kazandırılmasıdır. Eczacının bilgisi ve iletişim becerisi ne kadar yüksek ise zamanla sabit müşterisi ve satışı o kadar artacaktır (15). Buna bağlı olarak stok değişkenlik göstermektedir.

N)   Mal Fazlası(MF): MF, birim satın alma maliyetini düşürerek satış karını arttırabilen miktar bedelsiz mal/iskonto uygulaması olmakla birlikte, stok tutma maliyetlerini, stok taşıma riskini (fiyat düşüşü,miad, kamu kurum ıskonto değişikliği, fire vb) arttırabilmekte ve nakit akışını

etkilemektedir. Yüksek MF, firmaların piyasaya girmek için kullandıkları bir yöntemdir. Üretici firmaların etkisiyle doktorların reçeteledikleri ilaçları sık aralıklarla değiştirmesi, hasta sayısında azalma olması, ilaç fiyatlarındaki düşüşler gibi nedenlerden dolayı, eczacı için MF’ de risk ve maliyet artışı ortaya çıkabilmektedir. Bununlabirlikte endüstriye dağıtımkanallarının (ilaç deposu vb.) kurumsal planlama ve satış stratejileri niteliğindeki uygulamalara, birer küçük işletme olan eczanelerde seyrek rastlanmaktadır (16-18).

Stok Maliyetleri

Geleceğe dönük gereksinimleri, talepleri karşılamak üzere edinilen ve depolanan stoklar eczanenin en önemli yatırım kaleminioluşturmaktadır. Stoklarla ilgili maliyetler; satın alma veya sipariş sırasında ortaya çıkan maliyetler ve stokların elde bulundurulması, taşınması ile ilgili maliyetler olmak üzere iki ana grupta incelenebilir. Bu gruplar genellikle sipariş maliyetleri ve stok bulundurma maliyetleri olarak ifade edilmektedir. Stok maliyetlerinin bir kısmı muhasebe kayıtlarına yansımakta ve kolayca hesaplanabilmektedir. Bir kısmı ise muhasebe kayıtlarına yansımadığı gibi, tahmin edilmesi bile çok güç olmaktadır.

Stok maliyetleri şöyle özetlenebilir:

1)  Taşıma Maliyeti: Ürünü stokta tutmanıneczaneye olan maliyetidir (stokta tutulması için ısıtma, soğutma, güvenlik, vb. maliyetler de dahildir).

2)    Sipariş Maliyeti: Azalan / tükenen stoğun tedarikçilerden tekrar sipariş edilmesine yönelik maliyettir (yazışma, ulaşım, haberleşme v.b).

3)  Karşılayamama Maliyeti: Eldeki stoğun yetersizolması nedeniyle talebinkarşılanamamasından kaynaklanmaktadır (10, 19). İlacı karşılayamama sonucunda eczaneye hem maddi kayıp hem de hastanın güven kaybına yol açacağı için bu husus çok önemlidir. İlacı karşılayamama sonucunda satışların düşmesine bağlı olarak ciro kaybı olmaktadır (10).

4)   Finansman Maliyeti: işletmelerin sermaye yetersizliğini karşılamak ya da yatırımlarını (stok) finanse etmek için kullandıkları kaynakların, faiz ve kur farkı ile benzeri giderlerden meydana gelen masrafları olaraktarif etmek mümkündür(20). Stok bulundurmanın finansman maliyeti eczaneler açısından çoğu kez kaldırılması güç bir yük olmaktadır. Artan finansman giderlerinden kurtulmak için eczaneler stoklarını öz kaynakları ile finanse etme yoluna gidebilirler. Ancak öz kaynaklarda bir alternatif maliyet oluşturabilmektedir (21, 22). Sermayenin stoklara bağlanan kısmı, ilgili stoklar eritilinceye kadarhareketsiz kalacağından dolayıeczane, sermayenin getirisinden mahrum kalacaktır. Öz kaynaklara alternatif olarak stoklar,yabancı kaynaklarla finanseedildiği takdirde de katlanılması gereken bir faiz yükü ile karşılaşacaktır (21, 23).

Stok Kontrolü ve Önemi

Eczanelerde bulunan çok sayıda çeşitli kalemin, ne zaman ve ne kadar sipariş verileceği, stok miktarının hangi düzeyde olması gerektiği, miadı gibi önemli soruların yanıtı stok kontrolü ile ortaya çıkmaktadır (1, 22, 25). Eczacı, stok kontrol sistemini anlatıp, yürütülmesini denetleyerek kendisi veya onun belirlediği sistem içinde, eczane personelinden bir kişiyi stoktansorumlu hale getirerek stok yönetimi yapılabilir. Böylelikle fiyat değişimlerinden mümkün olduğunca az etkilenmek, mevsime bağlı olarak bazı ilaçlardaki talep artışını karşılayabilmek, beklenmeyen durumlara karşı emniyet stoğunu belirlemek mümkün olacaktır (1, 21, 24, 25).

Stok Kontrolünün Amaçları ve Faydaları

Stok Kontrolünün Amaçları;

1)   Stok yatırımını minimize etmek.

2)   Depolama giderlerini minimize etmek.

3)   Eczanenin ürünsüz-ilaçsız kalmasını engelleyecek miktarda stok bulundurmak.

4)   Etkin bir stok kayıt sistemi kurmak.

5)   Muhasebe işlemlerini yürüten kuruma stok konusunda doğru ve yeterli bilgi vermek (27).

Stok Kontrolünün Faydaları;

1.  Pazar verilerine, kayıtlara ve geçmiştecrübelere dayanarak ihtiyaçların ölçülmesi suretiyle satın alımları buna göre yaparak tasarruf sağlamak.

2.  Dikkatsizlik nedeniyle meydana gelebilecek kayıpları önleyici bir kontrole sahip olmak.

3.   Stok hareketlerine göre satın alma tarihlerinin (özellikle toplu alımlarda) daha iyi tespitini ve stokların daha iyi kullanılmasını sağlamak.

4.     Stoklardaki ürünlerinsatın alma fiyatlarını bulundurarak maliyet hesaplarının daha iyi yapılmasını sağlamak.

5.  Eşdeğer ilaç stok tesbiti ile stoklarda tutulan ilaçların elden çıkarılmasını sağlamak (26).

STOK KONTROLYÖNTEMLERİ

Eczanelerde kullanılan stok kontrol yöntemleri basit sayma veya gözle kontrolden, bilgisayar yardımıyla takip edilen karmaşık modellere kadar değişen nitelikte olabilmektedir (3).

Eczane eczacılığında kullanılabilecek mevcut uygulamalar şöyledir;

•  Gözle kontrol yöntemi

•  Yeniden sipariş seviyesipolitikası

•  Periyodik denetlemeli yenidensipariş seviyesi politikası

•  Sabit sipariş periyodu yöntemi

•  Birleştirilmiş yeniden siparişdüzeyi ve devresipolitikası

•  Sabit sipariş miktarı politikası

•  ABC stok analizi yöntemi

Gözle KontrolYöntemi

Stoklar periyodik olarak tecrübeli bir eczane çalışanı tarafından gözden geçirilir. Belirli bir düzeyin altınadüşen stok kalemleriiçin derhal siparişverilir. Eczane gibi küçük işletmelerde, işini bilen yetişmiş bir personelin sorumluluğuna bırakılmak kaydı ile gerçekten pratikve ucuz bir stok kontrol yöntemidir (27). Tabii ki eczacının her aşamayı kontrol etmesi gereklidir. Burada önemli husus çalışanların iş tanımının kesin olarak yapılması ve bir kişinin stok kontrolü yapması için görevlendirilmesidir.

Eczane gibi küçük firmalarda, perakende satış mağazalarında özellikle gıda süper marketlerinde geniş ölçüde uygulanan gözle kontrol yönteminin başlıca üç sakıncası vardır :

1.    Gözden geçirmeperiyodu, sipariş düzeyive miktarı kişiselyargıya dayandığından hata olasılığı fazladır.

2.       Depoyerleştirmesi sistematik bir düzenle yapılmamışsa kontrolü yapan personelin sık sık yanılgıya düşmesi mümkündür.

3.     Tüketim hızı, tedarik süresi veya başka bir faktörün değişmesi halinde bunun derhal farkına varılması güçtür.

Dolayısıyla gerekli tedbirlerin alınmasında geç kalınabilir (28).

Sabit Sipariş PeriyoduYöntemi

Her stok kaleminin miktarı,önceden saptanmış bir süre sonundatespit edilir. Bu miktarı belirlibir stok düzeyine tamamlayacak sipariş verilir. Tüketim hızı her periyotta farklı olabilir. Çok sayıda değişik özellikli stok kaleminin bulunduğu bir sistemde sipariş periyotlarının ayrı ayrı inceleme sonucu hesaplanması ve bulunacak sürelere göre kontrol yapılması çok güç bir iştir. Büyük eczanelerdeki kontrol işlemlerinde bilgisayar kullanılması dahi uzun zaman alır. Bu nedenle sipariş periyodunun hesaplanmasında dikkatli davranılması ve duyarlığa özen gösterilmesi şarttır. Aksi halde, yani sipariş periyodunun gereğinden kısa veya uzun tutulması halinde toplam stok maliyeti artar. Elde bulundurma miktar ve zaman ile doğru orantılıdır. Halbuki kontrol maliyeti zamanla ters orantılı değişir. Sipariş periyodu uzadıkça yapılacak kontrol sayısı azalır (27). Sabit sipariş periyodu yönteminde çok sayıda kontrolün değişik zamanlarda yapılma güçlüğü yanında birbaşka sakınca daha vardır. Her kontrol sonundatespit edilen siparişmiktarı değişik olduğundan satın almada güçlüklerle karşılaşılır. Satıcı firmaların sabitve büyük miktarlısiparişlere tanıdıkları iskontolardan yararlanma olanağıyoktur. Bu nedenlerden dolayı nakit akışı sıkıntıya girebilir(28).

Sabit Sipariş Miktarı

Stok belirli bir düzeye indiğinde toplam stok maliyetini minimum yapacak şekilde önceden saptanmış sabit bir miktar sipariş edilir. Bu modelde de her stok kalemi için, toplam stok kontrol maliyetini minimum yapan bir sipariş miktarı, sipariş düzeyi ve emniyet stokunun hesaplanması gerekir. Sipariş süresi, her periyot için değişiktir. Sipariş düzeyi sabit olduğundan her periyottaki tedarik süresi de değişiktir. Halbuki belirli bir stok kaleminin tedarik süresinin uzunca bir dönem içinde aynı kalması normaldir.Sipariş miktarı sabit olmakla beraber, sipariş periyotlarının değişken olması tedarikte bazı sorunlar yaratabilir. Tüketim hızının sabit olması halinde bu sorun ortadan kalkar. Bu da eczaneler için pek mümkün olmadığından sakıncalı bir kontrol metodudur (27).

Periyodik Gözden Geçirmeli Stok Kontrol Sistemi

Stoklar belirli aralıklarla kontrol edilir. Stok düzeyi, yeniden sipariş noktasının altında ise, belirli düzeye getirecek kadar sipariş verilir. Bu düzeyler önceden bellidir. Orta ve düşük değerde olan kalemler için daha az kontrolgerektiğinden dolayı uygulanabilir. Belli aralıklarla büyükmiktarda sipariş verilir, ulaşımdan tasarruf edilir (29). Yüksek sipariş miktarından dolayı, stok maliyeti artabileceğinden sakıncalı olabilir. Bu yüzden, ciroda yüksek değer oluşturan kalemler için önerilmez.

ABC Analizi ile Sipariş ve Stok Yönetimi

Pareto kuralı olarak bilinen ve 1896 yılında ekonomist ve iktisatçı Vilfredo Pareto tarafından bu yöntemintemelleri atılmıştır. 19. yüzyıl İngiltere’sinin servet ve gelir dağılımını incelerken, servetin

büyük birbölümünün, nüfusun küçük birkesiminin elinde olduğunu fark etmiştir. Aynı araştırmayı ülkesi İtalya için de yapmıştır ve aynı sonuçlara ulaşmıştır. Bundan hareketle Pareto, insanlar ile sahip oldukları gelir ve servet oranlarıarasında dengesiz ancakistikrarlı bir matematiksel ilişkinin olduğunu ve dengesizliğin başka dönemler veya ülkelerde de şaşmaz bir kesinlikle defalarca tekrarlandığını tespit etmiştir. Tespitlerinden sonra baktığı her veride bu tahmin edilebilir sistematik dengesizlik modelini görmüştür. Pareto bu olasılık kuramının rastgele veya şans eseri meydana gelmesinin mümkün olamayacağını keşfetmiştir. Ancak, buluşunun önemini fark etmesinekarşın, bunu açıklamakta oldukça başarısız kalmıştır. Pareto Analizi’ nin özellikle George K. Zipf ve Joseph Moses Juran gibi iktisatçıların bu kuramı yeniden canlandırmaya başlamalarına kadar yaklaşık elli yıl üzeri örtülü kalmıştır. Ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasında Pareto Analizi hak ettiği değeri kazanmaya başlar ve böylece önemli azınlık (%20) ile önemsiz çoğunluğa (%80) ilişkin bu prensip, 80/20 İlkesi, Pareto Yasası, Asgari Çaba İlkesi veya Dengesizlik İlkesi gibi adlarla isimlendirilip, kabuledilmiştir (30). Gelişerek günümüze kadar gelen bu yöntemintemelini oluşturan prensibin, stok kontrolünde kullanımını ilk kez 1950’ler de General Electric firması geliştirmiştir.

ABC analizinin çıkış noktası,stokta az sayıdakalemin, tüm stok değerinin çok büyük bir kısmını oluşturmasıdır. ABC analizistok kontrolünün yanı sıra; satışve dağıtım, kalitekontrolü, ürün türü, materyal tedariki ve üretim planlama sorunlarına da uygulanabilir. Bu sınıflandırma sisteminde stok kalemlerinin parasal değeri ile sayıları göz önüne alınmaktadır. Stok kontrolünde ABC yöntemi, stok kalemlerinin toplam içindekikümülatif yüzdelerine göre sınıflandırılmasından oluşmaktadır. Sınıflandırmada stoklargenelde ürünlerin toplamiçindeki göreceli oranlarıile parasal değerlerinin göreceli oranlarına göre A grubu,B grubu ve C grubu stoklar olarak üç gruba ayrılır. Analizçeşitli yönetim teknikleri uygulanıp, stoklarla ilgili olarak gerekli kararların alınması ve yöntemlerin benimsenmesi için veri sağlamaya yaramaktadır.

Sıralamada kullanılan harfler ve önem dereceleri şöyledir; A sınıfı: Toplam değerin %70-80’ini oluşturan kalemlerdir. Bu değer toplam satış kalemininortalama %10-15’ ini oluşturmaktadır. Bu grup, önem düzeyi yüksek olan stokları ifade etmektedir. B sınıfı: Toplam değerin %15- 20 sini oluşturan bu grup orta derecede öneme sahip olup toplam satış kaleminin ortalama %25-30 sini oluşturmaktadır. C sınıfı: C sınıfı kalemler stok kalemleri arasında en az öneme sahip olanlardır. Sayıca fazladırlar ancak toplam değerin sadece %5-10’ununu oluşturmaktadır. Bu kalemler, toplam satış kaleminin ortalama %60-70’ ini oluşturmaktadır. Bu grup, düşük önem düzeyi olan stokları ifade etmektedir (21, 31). Diğer seçeneklerle değerlendirildiğinde, eczane eczacılığına en uygun stok kontrol sistemi ABC analizi olduğu görülmektedir (Tablo 1.).

Tablo 1: ABC sınıflandırma sisteminin özellikleri (30).

MATERYAL METOD

Bu çalışmada, eczane eczacılığında kullanılan stok ve sipariş yöntemleri incelenmiştir. Türkiye’ deki eczanelerde satılanilaçların 2014 yılınaait yıllık satış rakamları (kutu)ve değer (TL) verileri 24.04.2015 tarihinde İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası’ ndan alınarakdeğerlendirilmiştir

(32) . ABC analizi, yıllık ilaç satış tutarları (birim fiyat x adet) baz alınarak uygulanmıştır. Her ilaç kalemine ait yıllık satış tutarının, yıllık toplam ilaç satış tutarı içerisindeki yüzde oranları hesaplanmış, ve büyüktenküçüğe doğru sıralanmıştır. Kümülatif oranlara göre gelirin yaklaşık

%70’ ini oluşturan ilaçlar A grubu,yaklaşık %20’ sini oluşturan ilaçlarB grubu, yaklaşık%10’ unu oluşturan ilaçlar ise C grubu olarak sınıflandırılmıştır (33-37). Değerlendirilen satışlar, Türkiye’ deki yıllık tüm eczane satışlarını kapsamaktadır. Ayrıca, ABC analizi ile A sınıfıolarak belirlenen ilaçlardan bazıları için mevsimsel stok ve sabit-değişken talep analizi yapılarak sipariş miktarları irdelenmiştir.

BULGULAR

ABC Analizi ile İlgiliolarak Türkiye’deki eczanelerin 2014 yılına ait ilaç satışverileri kullanılarak yapılan uygulamada, A,B ve C gruplarına ait ilaç sayısı, ilaç sayı yüzdesi, yıllık satış değeri (TL) ve satış yüzdesi verileri Tablo 2’de sunulmuştur.

Elde edilen yüzdelik dağılımlara bakıldığında, Satış tutarının %70.1’ ine karşılıkgelen A grubunu oluşturan ilaçların, toplam ilaçların %8’1 ini oluşturduğu görülmektedir (Tablo 2).

Tablo 2: ABC analizine göre ilaç sayıları, ilaç sayı yüzdeleri, yıllık satış değerleri ve yüzde oranları (32).

Orta derecede önemli olan ve toplam satış tutarının %20’sine karşılık gelen B grubu ilaçlar ise toplam ilaç sayısının %10.4’ ünü oluşturmaktadır. Öte yandan toplam ilaçların % 81.5’ ini oluşturan C grubu ilaçların toplam satış içerisindeki payı ise %9.9’ dur.

TARTIŞMA

Bu çalışmada hastalara sunulan hizmetin devamlılığını sağlamak için eczanelerin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla stok ve sipariş yöntemleri seçenekleri incelenmişABC analizi ile stok/sipariş yönetiminin en uygun yöntem olduğu sonucuna varılmıştır.

Stok/sipariş yönetimindeki başarının ön şartı, talebe göre ürün seçiminin yapıldığı kategori yönetiminin doğru ve etkili biçimde uygulanmasıdır. Hangi ürünlerin stok listesine alınacağına, bölge/ şehir/ semt tüketimi ve taleplerine ilişkin satış rakamları ışığında listelenerek belirlenmelidir. Bu bilgilere; eczacı odalarından, Türk Eczacıları Birliği’nden, ilaç depolarından, İlaç Endüstrisi

İşverenler Sendikası’ndan ulaşılabilmektedir. Yıllık satış verilerini kapsayan 6064 ilaç ile ABC analizi yapılarak bu yöntemin uygunluğu kapsamlı veriler ışığında gösterilmiştir.

Önemli ilaçlargrubu (A) süreklitakip edileceği için ilaç yokluğundan kaynaklı güven-kar kaybını ve oluşabilecek stok maliyetlerinin önüne geçilebilir. Bölgeden bölgeye, eczaneden eczaneye değişmekle beraber. 6064 ilacın, 493’ ünü sıkı kontrol edilerekeczane gelirinin %70.1’ini garanti altına almak, sürdürülebilir karlılık için belirleyicidir. Satış adedi olarak yüksek paya sahip olan ancak satış gelirinde düşük payı olan C grubundaki 4941 adet ilaç, stok hacmi açısından önemli olduğundan dolayı yüksek mal fazlası ile büyük miktarlarda alınarak karlılık artışı sağlanabilir.

Piyasaya yeni giren ilaçların yıllık verileri mevcut olmadığından veya 1-2 aylık satış verileri kullanıldığında doğru kategoride çıkmayabilir. Bu yüzden,bu tip ürünleri talebe göre ayrı olarak değerlendirmek gerekmektedir. Ayrıca, B ya da C grubu olan bir ilaç reklam, MF gibi yöntemlerle satışını arttırabilmektedir. Bu durumlarda ürün grup değiştirebilmektedir. Mevsimsel talep değişkenliği bulunan ilaçlarda, talebin maksimum olduğu mevsimden önce yüksek MF ile 1-2 aylık stok siparişi verilerek karlılıkarttırılabilir. A grubuolan bu ilaçlarınbelirgin pik yaptığıayda, MF ve ıskontodan yararlanmak için pik ayını kapsayan, emniyet stoğundan ayrı olarak 15 günlük ya da 1 aylık sipariş verilebilir.

Sipariş miktarı da bir haftalık gibi kısa periyotlar halinde belirlendiğinde stok maliyeti önlenerek karlılık arttırılacaktır. Bu tip piyasaya yerleşmiş ilaçlar yüksek MF ile verilmediğinden dolayı yüksek miktarlarda alınmaması gerekir. Eğer yüksek miktarlarda MF ile satın alınabilme durumu olur ise finansman maliyeti hesaplanarak karar verilmelidir.

TEŞEKKÜR

Bu çalışmada verilerin sağlanmasındaki katkılarından dolayıİEİS ve İlaç Politikaları ve Araştırma Uzmanı Burçin Bademci’ye teşekkür ederiz.

Vehbi Yüksel^1*, Ahmet Duman²

¹ İstanbul Yeni Yüzyıl Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmakognazi ve Fitoterapi AD, İstanbul, Türkiye

² İstanbul Yeni Yüzyıl Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, İstanbul, Türkiye

KAYNAKLAR

1.    Keskin Z. Hastane İşletmelerinde Stok Maliyeti Ve Optimum Stok Bulundurma Açısından İncelenmesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2007; https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

2.   Aydın C. Hastane İşletmelerinde Stok Yönetimi Ve Bir Örnek Uygulama, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletmeAnabilim Dalı YüksekLisans Tezi. 2004;https://tez.yok.gov.tr/ UlusalTezMerkezi/

3.  Başyazıcı B. Stok Yönetimi Ve Stratejik Satın Alma, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2010; https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

4.   EmekM. Yaşayan Örneklerle Eczanede Güncel Finans Ve Stok Yönetimi Eğitimi.2012; www.sakaryasmmmo.org.tr/dosyalar/3402673602-19-12-2012.ppt

5.   Sulak H. Stok Kontrolü Ve Ekonomik Sipariş Miktarı Modellerinde Yeni Açılımlar: Ödemelerde Gecikmeye İzin Verilmesi Durumu Ve Bir Model Önerisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Doktora Tezi. 2008; https://tez.yok.gov.tr/ UlusalTezMerkezi/

6.   Gökçe M. Tedarik Zincir Yönetiminin Sistem Dinamiği Ve Ajan Bazlı Yaklaşımla Modellenerek Karşılaştırılması, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Doktora Tezi; 2008. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

7.    Töz İ. Hastane İşletmelerinde Stok Yönetimi Ve Bir Uygulama Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi; 2007. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

8. Çonkar K. Stokların Yönetimi, www2.aku.edu.tr/~oaydemir/sayfalar/Stoklar.doc.doc

9.   ÖztürkA. Stok Yönetimi, Performans Yönetimi ve Kalite Geliștirme Daire Bașkanlığı; 2011. www.kalite.saglik.gov.tr/content/files/duyurular_2011/2009/21_Agustos_2009/adem_oztur

k.pdf

10.   Erk E. TalepYönetimi Yolu İle Stok KontrolüÜzerine Bir ModelÖnerisi ve Ticari Bir İşletmede Uygulama, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Doktora Tezi; 2009. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

11.   Nalbantoğlu F. Güçlü Eczane Yönetimi, Artıfarma Yayınları. 2014; 1:77-86.

12.   LarsonR. Making categorymanagement more practical, Journal of Food Distribution Research, 2005; 36(1):101-105.

13.   http://muhasebeturk.org/ecopedia/403-s/30944-satis-hacmi-nedir-ne-demek.html

14.   Özdemir B. Geleceğin Eczanesini Tasarlamak, Elma Yayınevi. 2012;6: 56-72.

15.   Müderrisoğlu M; Fakültede Öğrenmediklerim, Beyaz Yayınevleri. 2012; 57-62.

16. Alpman A. Bir EczacıdanMF Analizi, http://www.hayattanhaberler.com/soylesidetay. asp?newID=13

17.       Kabahasanoğlu C. Eczanelerde İlaçlarının Birim Maliyetlerinin Hesabı,http://www.saglikaktuel.com/yazi/eczanelerde-ilaclarin-birim-maliyetlerinin-hesabi-

6724.htm

18.         Manav    Y.   Mal    Fazlası    Nedir:    Ne    değildir?    http://www.ekutuphane.teb.org.tr/pdf/ tebhaberler/1988_37/9.pdf

19.   Gökgöz F. Stok Kontrol Yönetimi, http://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/298/mod_resource/content/3/9%20-

%20Stok%20Kontrol%20Yonetimi.pdf

20.   Kara V. Muhasebeci Bakışıyla Finansman Giderleri, http://muhasebeciyorumluyor.com/muhasebede-finansman-giderleri/

21.    Aytekin S. Hastane İşletmelerinde Sıfır Stok Yönetimi(Just-In-Tıme) Uygulamalarının Stok Maliyetleri Ve Müşteri Memnuniyeti Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, İşletmeAnabilim Dalı DoktoraTezi. 2010; https://tez.yok. gov.tr/UlusalTezMerkezi/

22.   Akgüç Ö. Finansal Yönetim, Muhasebe Enstitüsü Yayınları, No:63, İstanbul, Avcılar Matbaası, 1994.

23.   HughesT. Objectives of an EffectiveInventory Control System.American Journal of Hospital Phar, 1984; 41.

24.   Bilgin D. Kobi’lerde Modern Stok Yönetim Modellerinin Uygulanabilirliği: Karaman İlinde Bir Uygulama, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Yüksek LisansTezi; 2013. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

25.   Nalbantoğlu F. Güçlü Eczane Yönetimi,Artıfarma Yayınları, 2014; 1: 116.

26.   Aytekin S. Hastane İşletmelerinde Finansal Açıdan Stok Yönetiminin Çalışma Sermayesi Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesi, Dokuz EylülÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006; https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

27.   Kobu B. ÜretimYönetimi, Beta Yayınları, 13.Baskı, İstanbul, 602s, 2006.

28.    Güneçıkan Ö; Kapasite Planlaması Ve Optimum Stok Kontrol Yöntemi, Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi, İşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Projesi, 2008.

29.   Doğan Ü; Stok Envanter Yönetimi, http://kisi.deu.edu.tr//uzeyme.dogan/dosyalar/stok_envanter_yonetimi.pdf

30.   Uzunİ. Pareto Analizi-80/20 İlkesi, http://www.ilkertaneruzun.com/makaleler/pareto-analizi-8020-ilkesi/